حکم تکلیفیحکم تکلیفى در برابر حکم وضعی است و عبارت است از حکمى شرعى که مستقیم به فعل مکلّف تعلّق مى‌گیرد. احکام تکلیفی، احکام شرعی صادر شده به انگیزه بعث یا زجر یا ترخیص مکلّف نسبت به یک عمل گفته می‌شود. حکم تکلیفى به وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه تقسیم مى‌شود. ۱ - تعریف حکم تکلیفیحکم تکلیفى، در برابر حکم وضعی عبارت است از حکمى شرعى که مستقیم به فعل مکلّف تعلّق مى‌گیرد؛ و وظیفۀ او را در ابعاد مختلف زندگى، اعم از شخصى، عبادى، خانوادگى، اقتصادى و سیاسى مشخص مى‌سازد، مانند حرمت نوشیدن شراب، وجوب نماز، وجوب انفاق بر بعضى از نزدیکان و اباحۀ احیاى زمین موات و وجوب عادل بودن حاکم. از این عنوان در اصول فقه سخن گفته‌اند. احکام تکلیفی، مقابل احکام وضعی، و عبارت است از انشای صادر شده به انگیزه برانگیختن یا بازداشتن مکلّف از عملی یا ترخیص در آن عمل. ۲ - اقسام حکم تکلیفیحکم تکلیفى به وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه تقسیم مى‌شود. ۲.۱ - وجوبوجوب عبارت است از الزام شارع، مکلّف را به عملى همچون نماز، روزه و حج؛ در نتیجه واجب به فعلى گفته مى‌شود که شارع به گونۀ الزامى آن را از مکلّف خواسته است، بدون آنکه در ترک آن- جز در حال ضرورت- رخصتى به وى داده باشد. ۲.۲ - استحباباستحباب عبارت است از اینکه شارع انجام دادن کارى را از مکلّف بخواهد؛ بدون آنکه الزامى در کار باشد؛ در نتیجه مستحب به فعلى گفته مى‌شود که شارع آن را از مکلّف خواسته، لیکن رخصت ترک آن را نیز به وى داده است، مانند نماز نافله. ۲.۳ - حرمتحرمت عبارت است از الزام شارع، مکلّف را به اجتناب از عملى همچون دروغ و غیبت؛ در نتیجه حرام به فعلى گفته مى‌شود که شارع به گونۀ الزامى ترک آن را از مکلّف خواسته است، یعنى رخصتى در فعل آن- جز در حال ضرورت- به وى نداده است. ۲.۴ - کراهتکراهت عبارت است از نهى شارع، مکلّف را از انجام دادن کارى با رخصت ارتکاب آن؛ در نتیجه مکروه به فعلى اطلاق مى‌گردد که شارع از آن نهى کرده، لیکن رخصت انجام دادن آن را نیز داده است، مانند آروغ زدن روبه آسمان. ۲.۵ - اباحهاباحه عبارت است از مخیّر کردن شارع، مکلّف را بین فعل و ترک عملى بدون ترجیح یکى بر دیگرى؛ در نتیجه مباح به عملى اطلاق مى‌شود که فعل و ترک آن بر مکلّف به طور یکسان روا است، مانند راه رفتن قطع نظر از احکام عارضى آن. ۳ - شرایط تعلق تکلیفتعلّق حکم تکلیفى به انسان منوط به تحقق شرایط تکلیف است؛ از این رو، انسان غیر بالغ، دیوانه و ناتوان مکلّف به عمل به آن نیست. ( اهلیّت) ۴ - وجه تسمیهاحکام تکلیفی را به این جهت تکلیفی می‌گویند که معمولا زحمت دار و دارای کلفت و مشقت می‌باشد، مانند: نماز ، روزه و.. . ۵ - فرق احکام تکلیفی با احکام وضعییکی از فرق‌های احکام تکلیفی با احکام وضعی این است که در احکام تکلیفی، حکم به نفس ماهیت و عنوان تعلق گرفته است و به افراد و مصادیق خارجی سرایت نمی‌کند؛ البته امتثال حکم تکلیفی به این است که طبیعت در خارج وجود پیدا کند و وجودش عامل سقوط تکلیف خواهد بود. اما در احکام وضعی، موضوع اصلی، وجودات خارجی است. [۶]
سیری کامل در اصول فقه، فاضل لنکرانی، محمد، ج۶، ص ۴۰۳ - ۴۰۱.
۶ - ارتباط بین حکم وضعی و تکلیفی از نظر مفهومبین حکم وضعی و تکلیفی از نظر مفهوم هیچ گونه ارتباطی وجود ندارد؛ برای مثال، بین وجوب که یک حکم تکلیفی است و سببیت که یک حکم وضعی است کمال مباینت وجود دارد. [۷]
کفایة الاصول، فاضل لنکرانی، محمد، ج۵، ص ۳۱۲-۳۱۱.
[۸]
فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ولایی، عیسی، ص۱۹۴.
[۹]
مبادی فقه و اصول، فیض، علیرضا، ص۱۰۹.
[۱۳]
اصول الفقه الاسلامی، زحیلی، وهبه، ج۱، ص ۴۵-۴۲.
[۱۵]
مقالات اصولی، موسوی بجنوردی، محمد، ص۹۱.
[۱۶]
اصول الفقه، عبدالبر، محمد زکی، تقنین ص۳۱.
[۱۷]
اصول الفقه، خضری، محمد، ص۳۷.
[۱۸]
الاجتهاد اصوله و احکامه، بحرالعلوم، محمد، ص۴۶.
[۲۰]
سیری کامل در اصول فقه، فاضل لنکرانی، محمد، ج۱۴، ص۳۲۷.
۷ - پانویس
۸ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳، ص۳۵۵-۳۵۶. فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۰۶، برگرفته از مقاله «احکام تکلیفی». |